Ateshgah - Dom Ognia

Ogień towarzyszy ludzkości od początków cywilizacji i stał się siłą napędową w jej rozwoju. Ogień to ciepło, bezpieczeństwo ale także i broń. Wiele kultur upatrywało w ogniu mistyczną cząstkę mocy Słońca - najważniejszego opiekuńczego bóstwa na Ziemii.

Niedaleko Baku w miejscowości Surakhani zachowała się tajemnicza budowla. Jest to kompleks świątynny czcicieli ognia zwany Ateshgah co można tłumaczyć jako Dom Ognia.

Surakhani zostało wybrane nie bez przyczyny. Od najdawniejszych czasów region ten słynął z samoistnie pojawiających się siedmiu płomieni ognia czym zwrócił na siebie uwagę. Miejsce w którym pojawia się ogień musi być zatem święte. W wolnym tłumaczeniu nazwa miejscowości oznacza "płonące fontanny".

Pierwsza świątynia powstała tutaj najprawdopodobniej w II wieku pne. i przez wiele stuleci była związana z wyznawcami Ahura Mazdy i jego proroka Zaratusztrę. Ściągały tutaj rzesze pielgrzymów, wyznawców zoroastryzmu z całego Kaukazu, Persji, Samarkandy i przed wszystkim z Indii. Przybywali tu, aby oddać hołd i pokłonić się płonącym wiecznie ogniom. W pewnym momencie została opuszczona z racji przerwania wydobywającego się gazu i tym samym zgaszenia świętego ognia. Obecna świątynia, Ateshgah została zbudowana, na starych fundamentach za zgodą Chana Baku, w XVII - XVIII w. przez bogatych kupców hinduskich, czcicieli ognia. Wokół świątyni, gdzie płonie wieczny ogień, wzniesiono klasztor hinduski i liczne karawanseraje, gdzie zatrzymywali się pielgrzymi. Wmurowane w ściany świątyni tablice mówią zatem o jeszcze jednym kulcie. Świątynia poświęcona była także hinduskiej bogini ognia Jwala Ji.

Surakhani, droga do świątyni Ateshgah

Teren świątyni otoczony jest podwójnym murem przez co przypomina zamek lub warownie. Na teren świątynny prowadzą dwie duże strzeżone bramy. Znajduje się tutaj duży plac, częściowo przeznaczony na parking a także muzeum restauracja oraz mury właściwej świątyni Ateshgah.

Brama wejściowa Ateshgah

Pamiątka z czasów Carskiej Rosji - marker geodezyjny 

Jedna z wielu pozostałych inskrypcji w sanskrycie, większość z nich jest trudna do odczytania i zrozumienia

Zaratusztrianizm - w języku awestyjskim - Daēnā Vañuhi - to jedna z najstarszych i wciąż mająca wyznawców na świecie religii monoteistycznych. Została założona przez Zaratusztre, który przypuszczalnie żył około roku 1400 - 1200 p.n.e na terenie północno-wschodniego Iranu i Turkmenii. Był on jednym z wielu kapłanów wiary staroirańskiej, zwanej mazdaizmem od głównego boga występującego w panteonie tej religii o nazwie Mazda. 

Zaratusztrianizm był religią państwową w pięciu kolejnych imperiach istniejących na terenie współczesnego Iranu i Iraku - państwie Achemenidów, Partów (Arsacydów) oraz Sasanidów. Miał swego czasu bardzo silny wpływ na inne religie. Bezpośrednio na judaizm, a pośrednio na chrześcijaństwo oraz islam.

Religia ta głosi iż pomiędzy bogiem światła, dobra i prawdy Ahura Mazdą, a duchem ciemności, zła i kłamstwa, związanym z materią Angra Mainju toczy się walka. Ta dualistyczną zasada jest podstawą zoroastryzmu. Pomimo tej reguły jest to religia monoteistyczna, która otacza najwyższą czcią Ahura Mazdę, jego właśnie uznając za wyłącznego stwórcę świata i reguł moralnych. Człowiek złożony z pierwiastka cielesnego i duchownego przez całe życie jest uwikłany w walkę dobra i zła.

Na końcu świata pojawi się Saoszjant - Zbawiciel (tak samo jak w chrześcijaństwie) i rozstrzygnie się walka dobra ze złem, na korzyść tego pierwszego oraz odnowione zostanie stworzenie - we Wszechświecie zapanuje pokój i szczęście. 

Natchniona święta księga zawierająca teksty religijne wyznawców mazdaizmu i zaratusztrianizmu to Awesta, zredagowana w staroirańskim języku awestyjskim. Najstarsze fragmenty pochodzą prawdopodobnie z II tysiąclecia p.n.e. Obecnie istnieje czwarta część dawnego tekstu: zachowało się jedynie 21 ksiąg.

Główny ołtarz świątyni Ateshgah

Fasada świątyni jest prosta, bez upiększeń i celowo nijaka. Ma to odzwierciedlać starożytną tradycję mówiącą, że najważniejsza jest funkcja świątyni a nie jej wygląd.

Wmurowana tablica z inwokacją do Pana Śiwy

W murach ołtarza głównego świątyni umieszczono tablice z inwokacją do Pana Śiwy. Znajduje się tu zapis o odbudowaniu Ateshgah w sierpniu 1745 r. Według kalendarza zoroastryjskiego byłby to rok 1158.

Występująca tutaj swastyka jest symbolem szczęścia i pomyślności. Nazwa "swastika" pochodzi z sanskrytu i oznacza „przynoszący szczęście”. Swastyka występuje na całym świecie (poza Australią) od pradawnych czasów. Jedno z najstarszych malowideł z motywem swastyki pochodzi z paleolitu – ma więc około 10 000 lat. Pochodzenie symbolu jak dotąd nie jest znane.

W Europie niestety symbol ten ma jednoznacznie negatywne skojarzenia związane z II wojną światową i przywłaszczeniem symbolu przez nazistowską III Rzesze.

Postać "prawoskrętna", naśladująca kształtem ramion ruch Słońca (widziany z półkuli północnej Ziemi), kojarzona jest najczęściej z kultami solarnymi, jako symbol ognia i Słońca. Jest talizmanem przynoszącym szczęście. Bywała także symbolem bogiń, a więc płodności. Swastyka z ramionami skierowanymi w lewo (nazywana sauvastika) jest znakiem nocy i magii, emblematem bogini Kali, żony Śiwy.

Odmianą swastyki jest również słowiański kołowrót, który ma osiem ramion. Także Baskowie mają swój, ważny i pochodzący z dawnych czasów tajemniczy znak lauburu.

W centrum Ateshgah znajduje się główny ołtarz a dookoła cele dla pielgrzymów i karawanseraje

W centralnym punkcie świątyni pali się stale podtrzymywany święty ogień, który gwarantuje trwanie mocy Ahury Mazdy na ziemi. Świętość ognia wzrasta z czasem jego trwania. 

Kult świętego ognia jest podstawą Zaratusztrianizmu. Ogień jest najczystszym ze wszystkich tworów Ahury Mazdy. Jako oczyszczająca siła jest utożsamiany z prawdą i porządkiem. Czci się trzy rodzaje świętego ognia: Atash Dadgah, Atash Adaran i najświętszy Atash Behram. Rozpalaniem i podtrzymywaniem każdego z tych ogni zajmowali i zajmują się odpowiednio wtajemniczeni kapłani. Świętość ognia wzrasta z czasem jego trwania. Wierzy się, że ogień, który pali się stale ponad 100 lat, ma ogromną siłę uzdrawiania i spełniania innych życzeń.

Zaratusztrianie oddają wielką cześć ogniowi. Jest on dla nich elementem ożywiającym całą naturę. Istnieje pięć naturalnych ogni: w ciałach ludzi, zwierząt i roślin, a także w chmurach i ziemi. Z ogniem związana jest także koncepcja "chwareny", czyli chwały albo boskiej łaski.

Ogniowi świątynnemu ofiarowuje się suche drewno, kadzidło i tłuszcz. Odmawia też tradycyjną, skierowaną do ognia specjalną modlitwę "Atasz Nijajesz".

Pierwsze ołtarze ognia powstały w Persji i początkowo były wznoszone na sztucznych wzgórzach, bez zadaszenia. Wynikało to z przekonania, że Boga nie można zamknąć w pomieszczeniu. O takich ołtarzach pisali np. Herodot i Strabon.

Kolejnym najbardziej znanym kultem zaratusztriańskim jest obrzęd haomy. Haoma to napój przynoszący ofiarnikowi nieśmiertelność, dający mu natchnienie, zwycięstwo, płodność i bogactwo. Rytuał spożywania tego napoju podobny jest do indyjskiej ceremonii picia somy. Początkowo haoma była napojem odurzającym, który sprowadzał szamański trans. Sok, z którego była przygotowywana, pochodził z rodzaju halucynogennego grzyba lub rośliny. Haoma była podawana także umierającym i - jak wierzono - pozwalała im uzyskać nieśmiertelność oraz zmartwychwstanie.

Inskrypcja poświęcona hinduskiej bogini ognia Jwala Ji zaczynająca się od słów "Pozdrawiam Pana Ganeśa"

Jwala Ji jest hinduską bogini, której fizyczną manifestacją jest zawsze palący się ogień. Jwala w sanskrycie oznacza płomień, natomist Ji oznacza honorowa. Historycznie, kapliczki poświęcone Jwala Ji były stawiane w miejscach gdzie pojawiał się samoistnie ogień. Zwykle musiało się palić siedem płomieni. Ta okolica na półwyspie Apszerońskim właśnie słynęła z siedmiu naturalnych źródeł wiecznego ognia co uznano za znak od samej bogini. Takich świątyń było niewiele. Najbardziej znane znajduje się w Himalajach w mieście Jwalamukhi. 

Wspomnienie Pana Ganeśa w inskrypcji wynika z hinduskiej tradycji, gdyż usuwa on wszelkie przeszkody i zapewnia powodzenie w najróżniejszych przedsięwzięciach. Dlatego też (m.in.) ceremonie religijne zaczynają się inwokacją skierowaną do niego, a dzieła literackie zaczynają się pozdrowieniem lub dedykacją. 

Pan Ganeśa w mitologii indyjskiej (przedstawiany zwykle jako czteroręki mężczyzna o głowie słonia z jednym kłem) jest przywódca ganów (pośrednich bóstw), dew mądrości i sprytu, patron uczonych i nauki, opiekun ksiąg, liter, skrybów i szkół. Syn Śiwy i Parwati. Według wierzeń spisał za pomocą swego kła Mahabharatę, jeden z najstarszych poematów epickich napisanych w sanskrycie.

Dwie religie występujące w tym samym miejscu nie wykluczają się nawzajem i nie są przyczyną sporów o przynależność miejsca. Zarówno dla Zaratusztrian jak i Hindusów jest to miejsce święte, nie podlegające dyskusji.

Fragment oryginalnej hinduskiej inskrypcji

Pod szklaną osłoną widoczne są fundamenty pierwszej świątyni z II w pne.

Faravahar - symbol Zaratusztrianizmu

Symbolem Zaratusztrianizmu jest Faravahar. Nazwa symbolu z awestyjskiego oznacza "wybór najwyższego dobra". Przedstawia on uskrzydloną postać Fravashi, wysłannika Ahura Mazdy. Trzy szeregi piór na skrzydłach i ogonie przypominają o trzech zasadach moralności zaratusztriańskiej: dobrych myślach, dobrych słowach, dobrych czynach. Pierścień znajdujący się w centralnej części symbolu oznacza drogę ludzkiej duszy od narodzin aż do śmierci człowieka.

Fravashi to wieczna dusza każdego bytu. Posiada ją sam Ahura Mazda a także każdy człowiek. Postać przyrównywana do anioła istnieje w większości religii od początków pierwszych cywilizacji (Sumer, Akkad, Babilonia, Egipt). Wygląd aniołów pojawiających się w chrześcijaństwie i judaizmie w dużej mierze zainspirowany był właśnie Fravashi.

Pomimo muzułmańskiego podboju i zdegradowania wyznawców zoroastryzmu do statusu dhimmi (nazwa niemuzułmańskich mieszkańców krain pod panowaniem islamu) Faravahar pozostał obecny w kulturze irańskiej jako symbol irańskiej kultury, podobnie jak niektóre zoroastryjskie święta. Bywa noszony współcześnie niezależnie od przekonań religijnych.

W celach przebywali pielgrzymi przybywający tutaj aby zakończyć swoje życie zgodnie z wierzeniami. Przybierali oni specjalne pozy kładąc się na sproszkowanej kredzie tak aby dusza swobodnie opuściła ciało. Wcześniej oddawali się długiej ascezie, modlitwach i medytacjach.

Według objawionej wiedzy przez Mathra-Spenta ("święte słowa") Zaratusztry, dusza człowieka pozostaje po śmierci przez trzy dni w pobliżu swego ciała. Przy końcu trzeciej nocy zaczyna wiać wiatr i zjawia się przy niej "Daena" (bliźniacza dusza zmarłego, odzwierciedlająca jego uczynki i pełniąca rolę przewodniczki). Jeżeli zmarły był sprawiedliwy, zostaje ona przywiana wraz z południowym wiatrem i ma postać pięknej młodej dziewczyny o białych ramionach i jędrnych piersiach. Do niegodziwca natomiast przylatuje z północnym wiatrem odrażająca jędza. Dalej Daena prowadzi ludzką duszę przez wiodący do raju most Czinwat. Jeśli dusza jest niegodziwa i zła, wówczas most pod jej stopami robi się tak wąski, że spada ona w otchłań i trafia do Domu Zła. Tam Angra Mainju każe potępionej duszy, by wypiła truciznę. Tymczasem dusza sprawiedliwego dostaje się poprzez niebieskie sfery do Domu Pieśni.

Człowiek w światopoglądzie Zaratusztry jest wolny w wyborze dobra lub zła, a jego zadanie polega na podążaniu za przykładem dobrego wyboru Ahura Mazdy. Nie jest niewolnikiem lub sługą bożym, jak na przykład wyznawcy Jahwe czy Allaha.

Ogień jest najczystszym ze wszystkich tworów Ahury Mazdy

Na terenie świątynnym znajduje się także muzeum, w którym można zobaczyć eksponaty z miejscowych wykopalisk oraz restauracja Ateshgah, która tylko czeka na gości.

Jeden z muzealnych eksponatów z III w pne. 

 Muzeum i restauracja "Ateshgah"

Wnętrze restauracji "Ateshgah"

Na terenie Azerbejdżanu znajduje się jeszcze jedna, mniej znana i nie tak okazała świątynia ognia. Na północnym zboczu gór Wielkiego Kaukazu, na wzgórzu Kyzylkaya w miejscowości Khynalyg na wysokości ok. 2200 m npm. jest Hynalyksky Ateshgah - "miejsce, gdzie ogień płonie".

* * *

Najliczniejszą grupę współczesnych zaratusztrian stanowią indyjscy Parsowie (ok. 150 tys.). Poza tym w USA oraz Wielkiej Brytanii (w Londynie ok. 4 tys.). W Iranie ok 3 tys. Łącznie na świecie jest obecnie nie więcej niż 250 000 wyznawców zaratusztrianizmu. Jednym z najbardziej znanych Parsów był Freddie Mercury, a właściwie: Farrokh Bulsara.

Obecnie jest 50 świątyń ognia w Bombaju , ok. 100 w pozostałej części Indii.  W pozostałych częściach świata ok. 27. (The Times of India - 24 kwietnia 2014)

* * *

Dom Ognia - Ateshgah w Azerbejdżanie jest niebywałą okazją aby poznać tą tajemniczą i jedną z najstarszych religii ludzkości. Jest to też wyjątkowa okazja aby osobiście odwiedzić i poczuć moc palącego się tutaj świętego ognia.